استان قزوین در حوزه مرکزی ایران بین ۴۸ درجه و ۴۵ دقیقه تا ۵۰ درجه و ۵۱ دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ و ۳۵ درجه و ۲۴ دقیقه تا ۳۶ درجه و ۴۸ دقیقه عرض شمالی نسبت به خط استوا قرار دارد.
این استان از شمال به استانهای مازندران و گیلان و از غرب به استانهای زنجان و همدان ، از جنوب به استان مرکزی و از شرق به استان تهران محدود میباشد.
استان قزوین به دلیل داشتن ارتفاعات متعدد همچون رشته کوه البرز درشمال استان و گسترش آن در جهات شمالشرقی و شمالغربی و کوههای پراکنده در نقاط دیگر استان ، شرایط مناسب زیست اقلیمی را داراست .
مرتفع ترین کوهها، سیالان با ارتفاع ۴۱۷۵ متر از سطح دریا و کی جگین با ۳۵۰۰ متر از سطح دریا و سفید کوه با ۲۳۰۰ متر از سطح دریا محدوده مرکزی و شرقی استان را تشکیل می دهد.
که شیب آن از شمالغرب در جهت جنوبشرق امتداد یافته و ارتفاع پایین ترین نقطه آن ۱۱۳۰ متر از سطح دریاست و به دلیل همین شیب سطح آبهای زیر زمینی در جنوبشرقی استان بالا می باشد. حداقل ارتفاع استان در شمالغرب در بخش طارم سفلی در کناره های دریاچه سفید رود با ارتفاع ۳۰۰ متر از سطح دریاست.
استان قزوین به لحاظ شرایط طبیعی به دو ناحیهٔ کوهستانی و دشتی تقسیم می‌شود. منطقهٔ کوهستانی آن در شمال استان قرار دارد و دهستان‌‌های الموت، رودبار و قسمتی از کوهپایهٔ اقبال و پشگلدره را در بر میگیرد. در همین ناحیه، بخشی از رشته‌کوه البرز از بخش شمال غربی و از استان گیلان به طرف جنوب غربی در داخل استان قزوین کشیده شده است. سیالان و الموت دو قله از قله‌های معروف کوهستان‌های بخش غربی البرزدر این منطقه قرار دارند .
دره های البرز در دامنه‌های خشکِ جنوبی، به‌ویژه در ناحیهٔ قزوین، باریک و کم‌عرض هستند و با دیواره های پرشیب کشیده شده‌اند. آبادترین و پرجمعیت‌‌ترین دره های آن، درهٔ شاهرود و دره های دو شاخهٔ معروف آن، رود طالقان و رود الموت‌اند که آب دامنه های البرز جنوبی را به سفیدرود می‌رسانند. دره و رودخانهٔ شاهرود کوههای میان درهٔ چالوس و سفیدرود را از شرق به غرب شکافته و آن را به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم کرده‌اند. در جنوب شاهرود، کوههای زیاران، سبزپوش، خزران و ... قرار دارند که از زمان‌های پیشین مسیرهای پیادهٔ شمالی - جنوبی قزوین بوده‌‌اند که بعضی از آنها در امتداد دره‌ها تا ساحل دریای مازندران (خزر) امتداد یافته‌اند و گردنه‌های معروف سلمبار و الوچشمه را پدید آورده‌‌اند.
این راه ها ناحیهٔ دشت قزوین را به غرب مازندران و شرق گیلان متصل کرده‌اند. در ناحیهٔ غربی دشت قزوین یک رشته ارتفاعات موازی به نام «چرگر» قرار دارد که از جانب شمال به جنوب کشیده شده و استان قزوین را از استان زنجان و خمسه جدا می‌کند. این ارتفاعات در حدفاصل نواحی سلطانیه و طارم قرار دارند. در قسمت جنوب این استان، چند رشته از ارتفاعات به موازات هم قرار گرفته‌اند که به نام «رامند» معروف هستند.
ارتفاعات مزبور در جنوب شرقی دهستان زهرا قرار دارند. این ارتفاعات در قسمت جنوب غربی با کوههای خرقان و درگزین استان همدان پیوند دارند. استان قزوین از جانب غربی، بدون هیچ مانعی، به جلگهٔ ساوجبلاغ که در حال حاضر جزء محدودهٔ استان تهران است و کوه طالقان آن را از استان قزوین جدا کرده است، منتهی می‌شود.
از پدیده های طبیعی استان قزوین می توان به دریاچه اوان به مساحت حدود ۸ هکتار در بخش رودبار الموت اشاره کرد که همه ساله تعداد زیادی از گردشگران را به خود جذب می کنداستان را دشت و قسمتهای جنوبی آن را ارتفاعات فرا گرفته است.
تنوع اقلیمی استان و قابلیتهای آبی و خاکی زمینه مناسبی برای کشت انواع محصولات گرمسیری در منطقه طارم سفلی و رودبار الموت و سایر محصولات سردسیری را در دیگر نقاط استان فراهم آورده است. کل اراضی قابل کشت استان حدود ۴۷۰ هزار هکتار می باشد. میزان مراتع استان حدود ۹۵۰ هزار هکتار در قالب مراتع درجه یک ، دو و سه است.
جنگلهای استان در ارتفاعات دو تا سه هزار متری بخش الموت و طارم سفلی به صورت درختان پراکنده و نامنظم روئیده که ذخیره گاه ژنتیکی درختانی مانند ارش، زالزالک ، بلوط، گردوی وحشی، آلو جنگلی، بادام کوهی و پسته وحشی می باشد.
با وجود اکوسیستمهای ویژه دراستان غنای حیات وحش استان در خور توجه بوده و از محیط های طبیعی که استعداد طبیعی حفظ و احیاء رستنیها ، تکثیر و پرورش جانوران وحشی و ذخایر ژنتیکی گیاهی و همچنین ویژگیهای خاصی از نظر آثار طبیعی دارند عبارتند از:
- منطقه حفاظت شده باشگل
- منطقه شکار و تیراندازی ممنوع الموت
در گذشته تنوع گونه ها و وضعیت جانوری آن در حدی گزارش شده که یکی از عرصه های طبیعی کشور محسوب می گردید. در ۳۰ سال گذشته روند تخریب و دگرگونیهای انجام شده در قلمرو زیستگاهی به تدریج باعث کاهش جمعیت وحوش شده و بخصوص در ۱۰ سال اخیر سیر قهقرایی تراکم جمعیت حیات وحش ثبت گردیده است. کل و بز، میش و قوچ، آهو، خرگوش، گرگ، روباه معمولی ، شغال، خرس قهوه ای، گراز، پلنگ و احتمالاً سیاه گوش از جمله وحوش استان به شمار می روند. همچنین گونه های مختلف پرندگان شکاری و پرندگان قابل شکار در نقاط مختلف استان مشاهده می شوند.
آبهای سطحی استان عمدتاً در دو حوزه آبریزجاری است. حوزه آبریزشمالی (سفید رود) و حوزه آبریز جنوبی (شور).
حوزه آبریز شمالی (سفید رود) از رودخانه های طالقان رود و الموت رود که با هم شاهرود را تشکیل می دهند، با میزان حدود ۷۵۰ میلیون متر مکعب در شهر لوشان از استان خارج می گردد. حوزه آبریز جنوبی (شور) که شامل رودخانه های حاجی عرب، خررود و ابهررود و رودخانه های کوچک دامنه های جنوبی البرز می شود. رود حاجی عرب از کوههای جنوبی (خرقان شرقی) سرچشمه گرفته با حجم آبی در حدود ۱۶ میلیون متر مکعب بصورت فصلی جریان دارد.
حرکت توده های هوای مهاجر و فعالیت سیستمهای هواشناسی آنها، از جمله عوامل اصلی در شکل گیری اقلیم استان قزوین به شمار می آید. مهمترین توده های هوائی که در فصول سرد سال استان قزوین را تحت نفوذ خود قرار می دهند بطور عمده کم فشار مدیترانه ای از جانب غرب، قطبی بری و قطبی شمالی از سمت شمالغرب و شمال، قطبی بحری از شمالغرب بوده و در تابستانهای بری تروپیکال از منشأ کویر ایران یا صحرای عربستان و یا جریانات شمالغربی از اروپای مرکزی می باشد.
غلبه نادر توده های هوای بحری تروپیکال(گرم و مرطوب) در تابستانها از سمت شمالغرب نیز بصورت اتفاقی گزارش شده است. در سالهائی که مرکز کم فشار سودانی دارای فعالیت شدید باشد، دامنه فعالیت سیستمهای بارانزای آن ممکن است از جنوبغرب وجنوب کشور به بخشهای مرکزی کشور و حتی به عرضهای بالاتر هم توسعه یابد. و در این شرایط بر استان قزوین مؤثر واقع شده و بارشهائی را سبب شود.
اقلیم در هر منطقه متاثر از فاکتورهای متعددی چون عرض جغرافیایی، ارتفاع از سطح دریا ، وضعیت توپوگرافی و همچنین تغییرات عناصر جوی و خصوصیات آنها و... می باشد.
در شکل گیری اقالیم استان قزوین نیز همه عوامل ذکر شده دخیل بوده و به همین دلیل تنوع اقلیمی ویژه ای را بوجود آورده اند .
با توجه به نقشه اقلیمی استان که به روش دمارتن تهیه گردیده و کاملا از وضعیت توپوگرافی و ارتفاعات تبعیت می نماید بیشترین پهنه اقلیمی استان در اقلیم نیمه خشک سرد قرار میگیرد .
در این نقشه تنوع اقلیمی بارزی در ارتفاعات مناطق شمالشرقی و سر شاخه های رودخانه شاهرود در منطقه الموت مشاهده می گردد . اقلیم های خیلی مرطوب ، مرطوب ، نیمه مرطوب فرا سرد و مدیترانه ای سرد و معتدل در این منطقه قابل تشخیص است. شهر معلم کلایه مرکز این بخش دارای اقلیم نیمه مرطوب سرد بوده ، که این شرایط اقلیمی به سمت مناطق مرکزی الموت متعادل تر گشته بطوریکه در رازمیان آب و هوای نیمه مرطوب معتدلی قابل مشاهده است .
بعلاوه تنوع اقلیمی را در مقیاس کوچکتری در ارتفاعات شمالغربی استان می توان ملاحظه نمود. مناطق کم ارتفاع اطراف سد سفید رود و بخش طارم سفلی نواحی هستند که از اقلیم نیمه خشک معتدل برخوردار می باشند .
اقلیم نیمه خشک سرد بیشترین پهنه اقلیمی دشت مرکزی قزوین و شهرهای آبیک و تاکستان می باشد . با رسیدن به مناطق مرتفع در بخش های شمالی این شهرها و همچنین منطقه کوهین و کاهش میانگین دما ، آب و هوای نیمه خشک فراسرد مشاهده می گردد.
خشکترین منطقه استان منطقه بویین زهرا و مناطق پیرامون آن در شرق وجنوب بوده که دارای اقلیم خشک سرد می باشند. این در حالی است که در مناطق ارتفاعی آوج اقلیم های مرطوب فراسرد و نیمه مرطوب فراسرد غالب می باشد .آبهای سطحی استان عمدتاً در دو حوزه آبریزجاری است. حوزه آبریزشمالی (سفید رود) و حوزه آبریز جنوبی (شور).
حوزه آبریز شمالی (سفید رود) از رودخانه های طالقان رود و الموت رود که با هم شاهرود را تشکیل می دهند، با میزان حدود ۷۵۰ میلیون متر مکعب در شهر لوشان از استان خارج می گردد. حوزه آبریز جنوبی (شور) که شامل رودخانه های حاجی عرب، خررود و ابهررود و رودخانه های کوچک دامنه های جنوبی البرز می شود. رود حاجی عرب از کوههای جنوبی (خرقان شرقی) سرچشمه گرفته با حجم آبی در حدود ۱۶ میلیون متر مکعب بصورت فصلی جریان دارد.
خررود از کوههای جنوب استان زنجان سرچشمه گرفته و شیب آن در جهت شرق می باشد و آبدهی سالیانه آن حدود ۲۶ میلیون متر مکعب د راستان تخلیه می شود. همچنین رودخانه های دامنه جنوبی البرز که آب شیب آنها بطرف جنوب می باشد، عموماً فصلی بوده و آبدهی آنها حدود ۲۵۰ میلیون متر مکعب برآورد شده است.
عناصر اقلیمی استان قزوین
در بررسی و مطالعه اقلیم باید بین عناصر و عوامل اقلیمی تفاوت قائل شد. دما، فشار و تابش هر کدام یک عنصر اقلیمی تلقی می شود. تلفیق و آمیزه‌ای از این عناصر را نیز که معرف یک حالت فیزیکی معین جو است مانند گرما، بارش یا ابرناکی آسمان بعنوان عناصر اقلیمی درنظر می‌گیرند. اما ارتفاع، طول، عرض جغرافیایی، جهت کوهستان و پوشش گیاهی که به نحوی در فضای مورد مطالعه تأثیر دارد عامل اقلیمی می‌نامند. در اینجا ما به بررسی نرمالهای اقلیمی استان که حاوی یک نتیجه گیری کلی از آمار در دسترس از عناصر جوی میباشد می‌پردازیم:
- بارندگی استان قزوین
بر اساس نقشه همباران استان ، میانگین بارش سالانه در سطح استان از ۲۱۰ میلی متر در بخش های شرقی تا بیش از۵۵۰ میلی متر در ارتفاعات شمال شرقی متغیر است و خطوط همبارش کم و بیش موازی خطوط تراز می باشند. پرباران ترین نقاط استان دامنه های شمالشرقی در منطقه الموت با بارشی بیش از ۵۵۰ میلیمتر بوده که این شرایط بارشی کم وبیش در مناطق مرتفع شمالی شهرستان قزوین قابل مشاهده می باشد. بعلاوه در ارتفاعات جنوبغربی استان ( منطقه آوج) نیز با مناطقی مواجه می شویم که بارش سالانه بیش از ۴۵۰ میلیمتر را دارا هستند .
خشکترین مناطق استان از سمت جنوب شرق استان و مناطق بیابانی بویین زهرا شروع و تا بخشهای جنوبی شهرستان تاکستان امتداد می یابد ، که این مناطق با بارندگی سالانه بین ۲۱۰ تا ۲۳۰ میلیمتر مواجه هستند. همچنین در مناطق شمالغربی استان نیز روند کاهش بارش بواسطه کاهش ارتفاع مشهود بوده بطوریکه با رسیدن به مناطق لوشان و منجیل در خارج استان میزان بارندگی به ۲۱۰ میلیمتر می رسد.
- رطوبت نسبی هواایستگاه سینوپتیک قزوین
بررسی آمار و داده های میانگین ماهیانه و میانگین حداقلها و حداکثر های رطوبت نسبی قزوین ، حاکی از آن است که نفوذ و تاثیر توده های هوای بارانزا به استان به همراه تاثیر ارتفاعات موجب گردیده که توزیع رطوبت هوا قزوین از شرایط مناسبی برخوردار باشد در اکثر ماههای سال از شرایط رطوبتی مناسبی و مساعدی برخوردار باشد و خشکی هوا حتی درماههای گرم تابستان آنچنان نیست که منطقه را دچار محدودیتهای از نقطه نظر زیست اقلیمی ، گردشگری و فعالیتهای کشاورزی بنماید.
بررسی رطوبت نسبی هوا در شهر قزوین بیانگر آن است که میانگین رطوبت نسبی در طول ماههای زمستان به بالاترین مقدار ممکن می رسد و سیر کاهش تدریجی آن به سمت ماههای بهار و تابستان ادامه یافته ودر ماههای فصل تابستان به پایین ترین مقدارمی رسد و در واقع خشک ترین ماهها را شامل می شوند. با آغاز پاییز و تاثیر توده هوای سرد از سمت شمالغربی و شمال و نفوذ کم فشار مدیترانه ای از جانب غرب و امواج سرمایی حاصل از هجوم توده های هوای مهاجر از مرکز پر فشار سیبری که همزمان با کاهش دمای استان است ، بر رطوبت هوای شهرستان قزوین افزوده می یابد.
میانگین سالانه نم نسبی در قزوین ۵۱ درصد است . افزایش رطوبت نسبی در شبانه روز معمولاً در اوایل صبح و کاهش آن در بعداز ظهر رخ می دهد . میانگین حداقل ها و میانگین حداکثر رطوبت نسبی نیز همانند میانگین سالانه در ماههای سرد سال از مقدار بیشتری برخوردار است. بطوریکه بیشترین مقدار میانگین نم نسبی هوا مربوط به دیماه و کمترین مقدار آن به مربوط به ماههای تابستان می باشد.
- پوشش ابری ایستگاه سینوپتیک قزوین
بررسی داده های تعداد روزهای همراه با پوشش ابری ایستگاه سینوپتیک قزوین بیانگر آن است که از اواسط فصل پاییز تا اواسط فصل بهار که مصادف با فصول سرد سال است مقادیر ماهیانه ابرناکی افزایش داشته است و درماههای گرم سال مقدار ابرناکی کاهش یافته وبه حداقل می رسد.
در قزوین بیشترین تعداد روزهای همراه با پوشش ابری به ماه مارس تعلق دارد که معادل ۱۲ روز است که در این روزها آسمان تقریباٌ بطور کامل پوشیده از ابر است. کمترین تعداد روزهای همراه با پوشش ابری متعلق به ماه جولای و آگوست بوده است. قزوین در فصل تابستان کمتر شاهد آسمان تمام ابری است . در مجموع ایستگاه قزوین ۶۹ روز از سال شاهد آسمان پوشیده از ابر است و حداقل تعداد روزهای همراه با پوشش ابری مربوط به فصل گرم و از خرداد تا اواخر شهریور است.
- ساعات آفتابی ایستگاه سینوپتیک قزوین
پوشش ابری آسمان با طول مدت ساعات آفتابی رابطه ای معکوس دارد. در روزهایی که آسمان پوشیده از ابر است تعداد ساعات آفتابی به حداقل می رسد . در قزوین بیشترین تعداد ساعات آفتابی مربوط به ماه جولای با ۸/۳۵۴ ساعت و کمترین آن با ۹/۱۴۲ ساعت در ماه دسامبر محاسبه شده است . حداکثر تعداد ساعات آفتابی متعلق به فصل تابستان بوده و پس از تابستان در فصل پاییز سیر کاهش مقدار ساعات آفتابی را مشاهده می نمائیم .
میانگین جمع سالانه ساعات آفتابی در قزوین ۲۹۵۵ ساعت است.
- جریان وزش باد استان قزوین
وزش باد به جریان وسیعی از هوا گفته می شود که ممکن است در مجاورت سطح زمین ویا درسطوح فوقانی جو به وجود آید. پدیده جوی باد کمیتی است برداری که دارای دو مولفه جهت وسرعت است.
جهت باد به سمتی گفته می شود که باد ازآن سمت می وزد وبر حسب درجه بیان می گردد که مبداء آن شمال جغرافیایی بوده وهم با چرخش عقربه های ساعت ، درجات آن افزایش می یابد. میزان تندی باد را برحسب نات ( گره ) ویا متر بر ثانیه ویا کیلومتر بر ساعت مورد اندازه گیری قرار می گیرد.