در فرهنگ مسلمانان، بعضی روزها به دلیل برکت و خیری که در آن‌هاست، عید نامیده شده است. یکی ازاین روزها، روز عید غدیر خم، یعنی هیجدهم ذیحجه است که رسول اکرم(ص)، امام علی(ع) را به جانشینی خود به مردم معرفی کرد.
جانشینی علی(ع) سال‌ها پیش از واقعه غدیر در مکه و در جمع خاندان هاشم انجام گرفته بود، ولی در غدیر، به اطلاع عموم رسید. غدیر، نه تاریخ است، نه جغرافیا و نه روایت، بلکه ماجرای ولایت است، حتی بعضی از بزرگان دین اسلام این ماه را «شهرالولایه» نامیدند، چرا که در ماه ذی‌حجه‌الحرام هم علاوه بر واقعه غدیر،روز مباهله هم اتفاق افتاد كه در آن هم به وضوح به مسأله ولایت اشاره شده است.
عمامه پیامبر بر سر امام علی(ع)
واقعه غدیر خم، یکی از مسلّمترین مسائل تاریخ اسلام است که صدها مورخ و مفسر شیعه و سنی آن را نقل کرده اند و افرادی چون ابوریحان بیرونی، خواجه نصیرالدین طوسی و فارابی نیز بر همین اساس، به تحلیل فلسفه«امامت» پرداخته‌اند. ابن سینا نیز به موضوع نص (حدیث صریح غدیر)، در کتاب شفا پرداخته و آن را بهترین راه برای تعیین جانشین دانسته است. نقل است پیامبر صلی الله علیه وآله در غدیر خم عمامه خود را، که «سحاب» نام داشت، به عنوان تاج افتخار بر سر امیرالمؤمنین علیه السلام قرار دادند و انتهای عمامه را بر دوش آن حضرت آویختند و فرمودند «عمامه تاج عرب است».
غدیر به چه معناست؟
غدیر در لغت به معنای آبگیر است؛ گودالی در بیابان که آب باران در آن گرد آید. در میان راه دو شهر بزرگ مکه و مدینه، محلی است به نام «جُحفه» که در زمان رسول گرامی اسلام، کاروانیان حج از آنجا عبور می کردند،اما علت نام گذاری این غدیر به خم، آن است که آبگیر آنجا به شکل خُمِ رنگرزان بوده و برخی قبایل صحرایی، گاه جامه های رنگ کرده خود را در این آبگیر می شسته اند.
ماجرای غدیر چه روز و چه ساعتی اتفاق افتاد؟
در مورد تاریخ غدیر تقریبا اختلافی بین منابع نیست. بر اساس بسیاری از منابع اهل سنت و شیعه، وقوف پیامبر(ص) در عرفه، روز جمعه بوده است، بنابراین، روز غدیر آن سال که نه روز پس از عرفه و هجدهم ذی حجه است، یکشنبه بوده است. اما این گردهمایی در چه ساعتی از روز روی داده است؟ طبرسی در این‌باره می‌نویسد:جبریل زمانی که پنج ساعت از روز گذشته بود بر پیامبر نازل شد. فتال نیشابوری نیز گزارشی را می‌آورد و می‌نویسد:پنج ساعت از روز گذشته بود که جبرئیل پیام ابلاغ رسالت را برای پیامبر آورد.
چرا تعیین ساعت برگزاری مراسم غدیر مهم است؟
اهمیت تعیین ساعت اجتماع از این بابت است که روشن شود آیا پیامبر اختصاصا برای ابلاغ امامت علی(ع) دستور به اجتماع داده است یا این‌که اجتماع برای نماز بوده و بعد از نماز،ایشان فرصت را مغتنم شمرده و از آن بهترین بهره را برده است.گرچه می‌توان گفت که این دو قابل جمع‌اند،زیرا زمان اجتماع،هم زمان با ظهر بوده، از این رو ابتدا نماز خوانده شده و بعد رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله سخنرانی کرده است.
چند نفر در غدیر جمع شدند؟
طبق نقل قول های مختلف تعداد جمعیت حاضر در غدیر از ۱۳۰۰ نفر تا ۱۲۰ هزار نفر گزارش شده است. اما نکته بسیار مهم این است که بیشترین تعداد جمعیت حاضر در غدیر، طبق روایاتی که در منابع پنج قرن اولیه آمده، هفده هزار نفر گزارش شده است. رقم‌های بالاتر مربوط به بعد از قرن پنجم است.
نخستین خطبه غديريّه را چه کسی خواند؟
حدود سی سال پس از اجتماع عظيم و بی نظير مسلمانان در غدير خم، اولين اجتماع گسترده مردم در سالگرد آن روز تاريخی و سرنوشت ساز در ايام حكومت اميرالمؤمنين(ع) و حضور آن حضرت در كوفه اتفاق افتاد، روزجمعه ای مصادف با سالگرد غدير خم شد و علی(ع) فرصت را مناسب ديد تا در اجتماع مردم در نماز جمعه، خطبه ای در معرفی غدير و تبيين ابعاد گوناگون آن ايراد نمايد و مسلمانانی را كه عصر پيامبر خدا(ص) را درك نكرده بودند و غالباً از جريان غدير بی اطلاع بودند
و اگر هم سخنی شنيده بودند باز به عمق حادثه غدير پی نبرده بودند، با غدير خم آشنا كند. نخستین مجلسی كه در سی امين سالگرد غديرخم تشكيل شد، همراه باسخنرانی شخص اول جريان غدير بود، اميرالمؤمنين(ع) در آن مجلس ازغديرخم به عنوان عيد بزرگ مسلمانان ياد و بدين ترتيب سنّت حسنه عيدگرفتن روز غدير را پی ريزی کرد، و در حقيقت آغاز جشن های غدير كه در طول تاريخ شيعه از اعياد مهم به شمار آمد باهمان خطبه غديريه اميرالمؤمنين(ع) بود.
چرا مراسم غدیر نادیده گرفته شد؟
در اصل وقوع مراسم غدیر بین علمای شیعه و سنی هیچ تردیدی نیست،اما چه عواملی سبب شد تا پس از رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، مردم، بخصوص انصار، بدون توجه به واقعه غدیر خم، در سقیفه جمع و برای پیامبر صلی الله علیه و آله جانشین تعیین کردند؟ طبق نظر کارشناسان مسایل تاریخی و مذهبی دلایل مختلفی وجود دارد که به مهم ترین آنها می توان اینگونه اشاره کرد:
۱_وجود تعداد بسیاری تازه مسلمان:اگرچه تعداد مسلمانان در اواخر دوران رسالت به اوج خود رسیده بود، ولی بیش تر این تعداد را تازه مسلمانان تشکیل می دادند. البته کم نبودند کسانی که از ایمانی مستحکم و استوار برخوردار بودند، ولی بیشتر تازه مسلمانان، از ایمان عمیق و ریشه‌داری بهره مند نبودند،چون عده ای به خاطر منافعی که مسلمان شدن برایشان داشت، اسلام را پذیرفتند و عده ای دیگر، چون در اقلیّت قرار گرفته بودندبه ناچار اسلام اختیار کردند و بعضی دیگر نیز که تا آخرین حدّ ممکن، در برابر اسلام ایستادگی کرده بودند و دیگر توان مقابله با اسلام را نداشتند، شیوه دیگری را برگزیدند که از آن جمله، می توان از ابوسفیان و اطرافیانشان که جزو طُلقا در فتح مکه بودند، نام برد,
۲_ وجود منافقان در میان مسلمانان:یکی از بزرگ ترین مشکلات پیامبر صلی الله علیه و آله در طی سال های رسالتش، وجود منافقان در میان مسلمانان بود. این گروه که در ظاهر مسلمان بوده، ولی در باطن هیچ اعتقادی به اسلام نداشتند، در فرصت های مناسب، ضربه خویش را به اسلام وارد می ساختند و سبب گمراهی دیگران نیز می شدند.قرآن کریم، در سوره های متعددی، همچون بقره، آل عمران، نساء، مائده، انفال، عنکبوت، توبه، احزاب، فتح، حدید، حشر و منافقون به این مسئله پرداخته است و با شدیدترین عبارات از آنان سخن گفته است. در مجموع ۳۷ مرتبه فقط از ریشه کلمه نفاق در قرآن استفاده شده است.
۳_کینه توزی بعضی نسبت به علی علیه السلام:یکی از خصلت های بارز عرب کینه توزی است. با توجه به سابقه علی علیه السلام در نگ های متعدد، و افرادی که در آن جنگ ها به دست علی علیه السلام کشته شده بودند، و در این زمان، اقوام همان افراد، جزو جمعیت عظیم مسلمانان بودند، بدیهی است که این افراد کینه ای دیرینه از علی علیه السلام در دل خود داشته باشند و هرگز راضی به جانشینی او نباشند.
۴_وجود تفکرات جاهلی مبنی بر جوان بودن علی علیه السلام: عده‌ای به خاطر طرز تفکر جاهلی، هرگز حاضر به اطاعت از یک جوان کم سن و سال نبودند و حتی صِرف امارت یک جوان را برای خود ننگ می دانستند.
۵_مطیع صددرصدی پیامبر نبودند: در میان مسلمانان افرادی بودند که اطاعت آنان از پیامبر(ص) مشروط بود؛ یعنی تا زمانی که اطاعت از پیامبر(ص) ضرری برایشان نداشت، حرفی نداشتند، ولی اگر پیامبر(ص) دستوری می داد که باب میل آنان نمی بود و یا آنان با عقل قاصر خود، قادر به درک آن نمی بودند، اقدام به مخالفت آشکار یا پنهان می کردند.
وقتی فیلسوف فرانسوی گلایه می‌کند
اگر پس از درگذشت پیامبر اکرم به سفارشهای روز غدیر و موارد مکرر دیگری که پیامبر، علی(ع) را پیشوا معرفی فرموده بود عمل کرده بودند، اسلام جهان گیر و عدالت فراگیر می شد. شاید برای همین است که همه هوشمندان تاریخ بشر که به گونه ای از این واقعه آگاهی یافته اند، از انحرافی که پس از رحلت پیامبر پیش آمد، اظهار تأسف کرده اند؛ از این جمله است ولتر، فیلسوف مشهور فرانسوی. وی تأسف خویش را چنین اظهار کرده است: «آخرین اراده محمد انجام نشد؛ او علی را به جای خود منصوب کرده بود…».
مراسم عید غدیر با حضور اهل سنت و مسیحیان!
امام صدر سلیقه خاصی داشت كه چگونه در مسائل حساس وارد شود و مشكلات را حل كند. مثلا مسأله شهادت سوم( اشهد ان علیا ولی‌الله) و حی علی خیر العمل در اذان از اختلافات شیعه و سنی است و هیچ كس نتوانسته بود، این مسأله را حل كند. ایشان پس از تاسیس مجلس اعلا، می‌خواستند شهادت ثالثه و حی علی خیر العمل را در فضای عمومی وارد اذان كنند. نامه‌ای به مفتی حسن خالد می‌نویسند: «طایفه ما از بنده انتظاراتی دارند.
لذا بهتر است به اذان زمان پیامبر(ص) بازگردیم و حی علی خیر العمل را در اذان بازگردانیم. حال میگویم كه شهادت ثالثه نباشد؛ اگر چه می‌دانید اگر این شهادت را حذف كنم، در میان طایفه خودم برایم خیلی گران تمام می‌شود. لكن این مسأله را می‌پذیرم، به شرط اینكه شما حی علی خیر العمل را در اذان بگنجانید.» برخی به ایشان گفتند كه چرا این كار را كردید؟! ایشان گفتند:
«من می‌دانم كه او اختیاراتی ندارد و فردا می‌گوید این مسأله در حوزه اختیارات من نیست و باید الازهر این مسأله را تایید كند. آن وقت ما میگویم كه پس یك وقت شما اذان خودتان را پخش كنید و یك موقع ما اذان خودمان(همراه با اشهد ثالثه و حی‌علی‌خیر‌العمل) را پخش می‌كنیم» در نهایت هم همان‌طور شد و رادیو لبنان تقسیم شد. ... از سوی دیگر، نظراتش را طوری بیان می‌كرد كه میان اهل سنت و مسیحیان حساسیت نداشته باشد. به گونه‌ای رفتار كردند كه مراسم عیدغدیر برگزار می‌كردند و از سنی‌ها و مسیحی‌ها دعوت می‌كردند.
روزی که شیطان ناله می‌کند!
روایات مختلفی درباره عید غدیر نقل شده که هرکدام از آنها به نوعی اهمیت این روز بزرگ را نشان می دهد.حضرت امام رضا(ع) به نقل از جدّش امام صادق(ع) درباره این روز می فرماید: «روز غدیر خم، درآسمان مشهورتر از زمین است» یا امام صادق(ع) از پدر بزرگوارش حضرت باقرالعلوم(ع) فرمودند: «شیطان چهار بار ناله نومیدی سر داد؛ روزی که مورد لعن خدا قرار گرفت، روزی که از آسمان به زمین هبوط کرد، روزی که پیامبر اسلام به پیامبری مبعوث شد، و روز عید غدیر خم».
مؤمنان در روز عید غدیر چه وظیفه‌ای دارند؟
امیرمؤمنان علی علیه السلام درباره وظایف مؤمنان در روز عید غدیر فرمود: «[در این روز] با گسترش دادن در هزینه و لوازم خانواده تان به سوی آنان بروید و به برادرانتان نیکی کنید. خدای را برای آنچه به شما بخشیده است، سپاس گویید. با هم باشید؛ که خداوند، جدایی و پراکندگی شما را سامان می بخشد. به یکدیگر نیکی کنید؛ که خداوند، الفت شما را پایدار میسازد. نعمتهای خدا را به همدیگر هدیه دهید؛ که خداوند چندین برابر عیدهای پیشین و عیدهای آینده به شما پاداش میدهد؛
پاداشی که ویژه چنین روزی است. نیکی کردن در این روز، ثروت را ثمر بخش می سازد و بر عمر می افزاید. همدردی کردن و مهرورزی با یکدیگر در این روز، رحمت خداوندی را جلب می‌کند. آن اندازه که توان دارید از فضل خداوند برای برادران و خانواده تان با بذل آنچه موجود است، آماده و فراهم سازید. لبخند و شادمانی را میان خویش و در برخوردهایتان آشکار سازید و ستایش و سپاس خداوند را بر آنچه به شما بخشیده است، نمایان کنید».
غدیر در شعر فارسی از کسایی مروزی تا شهریار تبریزی
نه تنها شعرای بزرگ عرب ـ از حسان بن ثابت و کمیت اسدی و دعبل خزاعی گرفته تا سید حیدر حلّی و بولس‌السلامه و ازری کبیر، که شاعران حقجو و حقیقت گو هم از هر نژاد و زبان به اصالت این برکه با برکت و به زلالی این چشمه جوشان شهادت داده اند. در این میان شاعران پارسی گوی نیز به حقانیّت غدیر خم گواهی داده و گاه با سرودن چکامه‌های فاخر و بلند، و غدیریّه‌های غرّا و رسا، گوی سبقت از همگنان ربوده‌اند؛ چرا که ایرانیان مسلمان را از همان نخست به علی و آل پاکش گرایشی دیگر و برتر، ارادتی فزونتر و بهتر بود و شاعران بزرگ و بیدار هم که همیشه زبان گویای ملّت و مردم بوده اند مردمان مسلمان را به همین گرایش سفارش می کردند
چنانکه «معروفی بلخی» از سرآمد شعرای ایران رودکی سمرقندی چنین حکایت کرده است:از رودکی شنیدم استاد شاعران/ کاندر جهان به کس مگرو جز به فاطمی. در واقع با جرأت می‌توان گفت که در چهارده قرن گذشته شاعران پارسی‌گوی بیش از صد غدیریّه و غدیرواره از خود به یادگار گذاشته‌اند.
منابع:
زادالمعاد/ مصباح المتهجّد / اقبال / بلدالامين / بحارالانوار / مستدرك الوسائل / الغدیر