احادیث بخش اول در رابطه با مشورت

اهتمام قرآن به مشورت

مشورت، ریشه قرآنی دارد. خداوند خطاب به رسول گرامی (صلی الله علیه و آله) می فرماید: «در انجام دادن امور با مؤمنان مشورت و تبادل نظر کن.» نیز در وصف بندگان شایسته خود می فرماید: «بندگان شایسته، کارشان شور و مشورت کردن است.» از مهم ترین کارهای پیامبران، هدایت و ارشاد مردم بود. پیامبران در سایه مشورت با دیگران، سعی می کردند مشکلات آنان را برطرف کنند، اصلاً در معنا و مفهوم دین مشورت و ارشاد، نهفته است.

مشورت در سیره معصومان (علیهم السلام)

پیامبر (صلی الله علیه و آله) و ائمه اطهار (علیهم السلام) علاوه بر این که خود مشاور مردم بودند و پیوسته به راهنمایی مردم می پرداختند، با دیگران نیز مشورت می کردند؛ مانند آن که در بدر، پیامبر (صلی الله علیه و آله) این مسئله را که مسلمانان بجنگند یا نه، به مشورت گذاشت و بعد از آن که رأی اکثریت مبنی بر جنگیدن اعلام شد، تصمیم بر جنگ گرفت.

همچنین در مورد محل استقرار لشکر، نظر صاحب ابن منظر پذیرفته شد که می گفت: «گرچه این محل به دشمن نزدیک است؛ ولی در کنار آب است» و یا در جنگ خندق به منظور محافظت از شهر، نظر سلمان مبنی بر حفر خندق در اطراف مدینه پذیرفته شد و پیامبر (صلی الله علیه و آله) دستور فرمود تا در اطراف مدینه، خندقی حفر کنند.

نظایر اینها بسیار است که رسول خدا و ائمه اطهار (علیهم السلام) در کارها با اصحابشان مشورت می کردند و امام رضا (علیه السلام) درباره سیره رسول خدا فرمود: رسول خدا پیوسته با اصحابش در کار مشورت می کرد سپس بر انجام دادن آن تصمیم می گرفت.» نیز آن حضرت از پدر بزرگوارش حضرت موسی بن جعفر (علیه السلام) یاد می کند که وی می فرماید: «با این که دانش و آگاهی دیگران قابل مقایسه با دانش پدرم نبود، بسیار رخ می داد که با خدمتکار خانه به مشورت می پرداخت و در پاسخ این سؤال که: آیا با چنین فردی، مشورت می کنید؟! می فرمود: چه بسا خدا بر زبان او دری را بگشاید.»

شایان توجه است که پیامبر (صلی الله علیه و آله) و ائمه اطهار (علیهم السلام) خود، نیاز به مشورت با دیگران نداشته اند و مشورت آنها با دیگران به منظور احترام و شخصیت دادن به مردم و رشد فکری آنان بوده است تا به مشورت، عادت کنند و بدانند که مشورت با دیگران، عیب نیست و به شخصیت کسی لطمه وارد نمی آورد.

جند حدیث در رابطه با مشورت

حدیث (1) رسول اكرم صلى الله عليه و آله :

ما يَستَغنى رَجُلٌ عَن مَشوَرَةٍ؛

هيچ كس از مشورت بى نياز نيست.

نهج الفصاحه ص497 ، ح 1637

حدیث (2) امام حسن عليه السلام :

ما تَشاوَرَ قَومٌ إِلاّ هُدوا إِلى رُشدِهِم؛

هيچ ملّتى با هم مشورت نكردند مگر آن كه راه درست خود را پيدا كردند.

تحف العقول ص 233

حدیث (3) امام على عليه السلام :

خَيرُ مَن شاوَرتَ ذَوُوا النُّهى وَالعِلمِ و َاولُو التَّجارِبِ و َالحَزمِ؛

بهترين كسى كه با او مشورت كنى كسى است كه صاحب عقل و علم و تجربه ها و دورانديشى باشد.

 شرح آقا جمال خوانسارى بر غرر الحكم و درر الكلم  ج3، ص428، ح4990

حدیث (4) امام على عليه السلام :

مَنِ اسْتَبَدَّ بِرَأْيِهِ هَلَكَ وَ مَنْ شَاوَرَ الرِّجَالَ شَارَكَهَا فِي عُقُولِهَا

هر كس خود رأى شد هلاك مى شود و هر كس با افراد صاحب نظر مشورت كند در عقل آنان شريك مى شود.

نهج البلاغه(صبحی صالح) ص500 ، قصار161

حدیث (5) رسول اكرم صلى الله عليه و آله :

مُشاوَرَةُ العاقِلِ الناصِحِ رُشدٌ و َيُمنٌ و َتَوفيقٌ مِنَ اللّه  فَإِذا أَشارَ عَلَيكَ النّاصِحُ العاقِلُ فَإِيّاكَ و َالخِلافَ فَإِنَّ فى ذلِكَ العَطَبَ؛

مشورت كردن با عاقِل خيرخواه مايه هدايت و ميمنت است و توفيقى است از جانب خداوند، پس هرگاه خيرخواه عاقل تو را راهنمايى كرد، مبادا مخالفت كنى كه موجب نابودى مى شود.

محاسن ج2، ص602، ح25

حدیث (6) امام على عليه السلام :

شاوِر فى اُمورِكَ الَّذينَ يَخشَونَ اللّه  تَرشُد؛

در كارهاى خود با افراد خدا ترس مشورت كن، تا راه درست را بيابى.

تصنیف غررالحکم و دررالکلم ص442 ، ح10077

حدیث (7) امام على عليه السلام :

لا تَستَشِرِ الكَذّابَ فَإِنَّهُ كَالسَّرابِ يُقَرِّبُ عَلَيكَ البَعيدَ و يُبَعِّدُ عَلَيكَ القَريبَ؛

‏
با دروغگو مشورت نكن، چون دروغگو، مانند سراب ، دور را در نظرت نزديك نشان مى دهد و نزديك را دور.

تصنیف غررالحکم و دررالکلم ص442 ، ح10092

حدیث (8) رسول اكرم صلى الله عليه و آله :

مَنِ استَشارَهُ أَخوهُ المُؤمِنُ فَلَم يَمحَضهُ النَّصيحَةَ سَلَبَهُ اللّه  لُبَّهُ؛

هر كس برادر مؤمنش با او مشورت كند و او صادقانه راهنمائيش نكند، خداوند عقلش را از او بگيرد.

وسایل الشیعه ج17 ، ص208

حدیث (9) امام سجاد عليه السلام :

حَقُّ الْمُسْتَشِيرِ إِنْ عَلِمْتَ أَنَّ لَهُ رَأْياً أَشَرْتَ عَلَيْهِ وَ إِنْ لَمْ تَعْلَمْ أَرْشَدْتَهُ إِلَى مَنْ يَعْلَمُ

حقّ مشورت كننده اين است، كه اگر براى راهنمايى او نظر دارى، راهنمائيش كنى و اگر اطلاعى نداشته باشى او را به كسى كه (در آن زمينه) آگاهى دارد راهنمايى كنى.

خصال ص 570

حدیث (10) رسول اكرم صلى الله عليه و آله :

يَا عَلِيُّ لَا تُشَاوِرْ جَبَاناً فَإِنَّهُ يُضَيِّقُ عَلَيْكَ الْمَخْرَجَ وَ لَا تُشَاوِرِ الْبَخِيلَ فَإِنَّهُ يَقْصُرُ بِكَ عَنْ غَايَتِكَ وَ لَا تُشَاوِرْ حَرِيصاً فَإِنَّهُ يُزَيِّنُ لَكَ شَرَّهَا

اى على با ترسو مشورت مكن، زيرا او راه بيرون آمدن از مشكل را بر تو تنگ مى كند و با بخيل مشورت مكن، زيرا او تو را از هدفت باز مى دارد و با حريص مشورت مكن، زيرا او حريص بودن را در نظرت زيبا جلوه مى دهد.

علل الشرايع ج2، ص559، ح1

حدیث (11) امام على عليه السلام :

قَد خاطَرَ بِنَفسِهِ مَنِ استَغنى بِرَأيِهِ؛

هر كس خود را، از رأى و نظر ديگران بى نياز بداند، خودش را به خطر انداخته است.

من لايحضره الفقيه ج 4، ص 388، ح 5834

حدیث (12) امام على عليه السلام :

اِذَا احتَجتَ اِلَى المَشوَرَةِ فى اَمرٍ قَد طَرَاَ عَلَيكَ فَاستَبدِهِ بِبِدايَةِ الشُّبّانِ، فَاِنَّهُم اَحَدُّ اَذهانا وَ اَسرَعُ حَدسا، ثُمَّ رُدَّهُ بَعدَ ذلِكَ اِلى رأي الكُهولِ وَ الشُيوخِ لِيَستَعقِبوهُ وَ يُحسِنُوا، الاختيار لَهُ، فَاِنَّ تَجرِبَتَهُم اَكثَرُ؛

هرگاه به مشورت نيازمند شدى، نخست به جوانان مراجعه نما، زيرا آنان ذهنى تيزتر و حدسى سريع تر دارند. سپس (نتيجه) آن را به نظر ميان سالان و پيران برسان تا پيگيرى نموده، عاقبت آن را بسنجند و راه بهتر را انتخاب كنند، چرا كه تجربه آنان بيشتر است.

شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد  ج 20، ص 337، ح 866

حدیث (13) امام على عليه السلام :

لا غِنَی کالعَقلِ، و لا فَقرَ کالجَهلِ، و لا میراثَ کالاَدَب و لا ظَهیرَ کالمُشاوَرَه؛

هیچ ثروتی چون عقل و هیچ فقری چون جهل و هیچ میراثی چون ادب و هیچ پشتیبانی چون مشورت نخواهد بود.

نهج البلاغه(صبحی صالح) ص478

حدیث (14)  امام على عليه ‏السلام :

مَن شاوَرَ ذَوِى العُقولِ استَضاءَ بِاَنوارِ العُقولِ؛

هر كس با عقلا مشورت كند، از نور عقل‏ها بهره مى‏برد.

تصنیف غررالحکم و دررالکلم ص442 ، ح10080

حدیث (15) امام صادق علیه السلام:

لا تُشـاوِر اَحمَق وَ لا تَستَعِنَّ بَکَذّابٍ وَ لا تَثق بِمَوَدَهِ مُلُوک؛

با احمق مشورت نکن و از دروغگو یارى مجو و به دوستى زمامداران اعتماد مکن.

تحف العقول ص316

حدیث (16) امام علی علیه السلام :

ثَلاثٌ مَن کُنَّ فِیهِ لَم یَندَم: تَرکُ العَجَلة ، وَ المَشوِرَة ، وَ  التوكّل عند العزم على اللّه عزّ و جل

سه چیز است که هر کس آن را مراعات کند ، پشمیان نگردد : 1 - اجتناب از عجله ، 2 - مشورت کردن ، 3 - و توکل بر خدا در هنگام تصمیم گیری .

بحار الانوار (ط-بیروت) ج 75 ، ص 81 ، ح 74

حدیث (17) امام حسن علیه السلام :

ما تَشاوَرَ قَومٌ إلاّ هُدُوا إلى رُشدِهِم.

هيچ قومى با يكديگر مشورت نكردند مگر آن كه به راه پيشرفت خود رهنمون شدند.

تحف العقول ص233

حدیث (18) امام علی علیه السلام :

المُستَشيرُ مُتَحَصِّنٌ مِنَ السَّقَطِ.

مشورت كننده مصون از خطا است.

تصنیف غرر الحکم و درر الکلم ص442 ، ح10068